راهنمای سفر به ایلام

شهر تاریخی گم‌گم شهر آسمان‌آباد

آثار موجود در کوهستانهای بانکول شیروان در استان ایلام، نشان از وجود یک شهر ساسانی به قدمت شهرهای تاریخی سیمره و دره‌شهر دارد.

محوطه گم‌گم مربوط به دوره ساسانیان است و در شهرستان چرداول، بخش مرکزی، ۷ کیلومتری جنوب شهر آسمان‌آباد، دامنه کوه بانکول واقع شده و این اثر در تاریخ ۲۸ شهریور ۱۳۸۶ با شماره ثبت ۱۹۶۸۲ به‌ عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

فریدون محمدی، مدیر کل سازمان میراث فرهنگی و گردشگری استان ایلام گفت: “در بررسی‌های اولیه این شهر تاریخی، وجود سفال‌ها و معماری‌ها نشان از پویایی شهر در دوره ساسانی همزمان با شهر تاریخی سیمره و دره‌شهر دارد. اما بررسی‌ها نشان می‌دهند که لایه‌های زیرین این شهر به دوره‌های قبل از ساسانی باز می‌گردد”.

او گفت: “قرار گرفتن این شهر در دل کوهستان و صعب‌العبور بودن آن باعث شده که عوامل انسانی بر تخریب آن اثرگذار نباشند و بررسی و دسترسی به اطلاعات راحت‌تر باشد”.

شهر تاریخی گم‌گم در منطقه بسیار خوش آب و هوایی قرار دارد. استان ایلام به دلیل قرار گرفتن بین ایران و تمدن بین‌النهرین و قرارگیری در محدوده رشته کوه زاگرس از مراکز بسیار بااهمیت تاریخی و باستان‌شناسی ایران است که بررسی‌های باستان‌شناسان هر روز بر ارزش آن می‌افزاید.

شهر گم‌گم، سالیان دراز در پناه اعتقادات مذهبی و سنتی مردم که تخریب گور و جست و جوی ویرانه را ناشایست می‌دانند، در آرامشی جاودانه و به دور از قیل و قال کلنگ بود. اما خواب هزارساله‌اش در اوایل قرن جاری با کلنگ باستان‌شناسان اروپایی برآشفت و در پی آن «دمورگان» فرانسوی و دیگرانی مانند خانم «فریا استارک» بلژیکی از آن دیدار کردند.

نتیجه پژوهش و بررسی این دیرینه‌شناسان برای مجامع پژوهش تاریخی عجیب و غیرمنتظره بود. دمورگان اعلام کرد این محوطه تاریخی که هم اینک در زیر آوار خاک قرار گرفته «ماداکتو» پایتخت دوم و گمشده ایلام است.

این خبر در عهد قاجار، این محوطه تاریخی را به مرکز توجه پژوهشگران و البته قاچاقچیان اموال تاریخی تبدیل کرد. در دهه‌های بعد پژوهشگرانی مانند «سرارول استین» انگلیسی و برخی پژوهشگران ایرانی ادعای مورگان را باطل و این خرابه را مربوط به شهری به اسم «مهرجان قذق» و مربوط به دوره ساسانی-اسلامی دانستند.

در دهه‌های گذشته به موازات بی‌توجهی مراکز دولتی و پژوهشگران به آثار دره‌شهر، حفاری محوطه‌ها و فروش غیر مجاز اشیاء یافت شده آن از رونق ویرانگری برخوردار بوده است.

سیروان (شهر باستانی)

شهر تاریخی سیروان (شیروان) در حوزه شمالی استان ایلام و شمال‌شرقی شهر ایلام؛ در دامنه‌های اطراف و لایه‌های زیرین سراب کلان، به صورت نیمه مدفون و با بقایای آثار معماری ارزشمند قرار دارد.

وجود آب فراوان و چشمه‌ها و رودخانه خروشان در این شهر یادآور همزادی توأم آب و آبادی در ایران و تلفیق معماری خاص و باشکوه با آب است.

این شهر در دوران شکوه و عظمت خود مرکز ایالت ماسبذان از شهرهای مهم و آباد ایران در دوره ساسانی بوده و وجود پل‌ها، راه‌ها، محوطه‌ها، قلعه‌های فراوان و سکونتگاه‌های باستانی در این محوطه گویای اهمیت این شهر است.

سیروان شهری است کوچک که بناهای آن مانند شهرهای موصل و تکریت با سنگ و گچ ساخته شده است. این شهر در سال ۲۱ هجری به تصرف لشکریان ابوموسی درمی‌آید. براساس گزارش ها و آثار مکتوب از جغرافیانویسان اسلامی و خاورشناسان، سیروان شهری مهم و معتبر بود و در عصر ساسانیان رونق بیشتری داشت و موقعیت خود را تقریباً تا قرن چهارم هجری حفظ نموده است.

بعد از حکومت آل بویه به دلیل انتقال مراکز حکومتی از غرب ایران؛ بغداد، تیسفون و همدان به نواحی شرق ایران اطلاعاتی در مورد سیروان و دیگر نواحی حاشیه غربی زاگرس در آثار مورخان دیده نمی‌شود.

امروزه در ویرانه‌های این شهر می‌توان کیفیت شهرسازی و ذوق معماری عصر ساسانی را مشاهده کرد. روستای فعلی سرابکلان روی بناهای متعدد و مختلف باقی مانده از این شهر تاریخی ساخته شده است.

وسط روستا مجموعه اتاق‌های به هم پیوسته‌ای به صورت یک تل بزرگ دیده می‌شود که بر فراز آن پی اتاق‌های منظم مربع شکل طبقات بالایی ساختمان مشخص و معلوم است. اما طبقه یا طبقات پایین که به عنوان انبار و کاهدان مورد استفاده اهالی قرار می‌گرفت، هنوز سالم و پابرجا باقی مانده است.

سبک بنا، نوع طاق و نوع مصالح ساختمان‌های باقی مانده از سیمره با بناهای سیروان تقریباً یکی است. تمامی بناهای دره‌شهر (سیمره باستان) از قلوه‌سنگ ساییده ساخته شده است.

دره‌شهر و شهر تاریخی سیمره

شهر تاریخی سیمره از شهرهای تاریخی استان ایلام است و در حاشیه غربی شهر دره‌شهر قرار دارد. این اثر تاریخی که بزرگترین محوطه تاریخی در سطح استان ایلام است، بالغ بر ۲۰۰ هکتار وسعت در ضلع غربی و جنوب غربی شهر دره‌شهر قرار دارد و جزو اولین آثار ثبت شده در فهرست آثار ملی کشور است.

به گزارش سایت راهنمای سفر و گردشگری ترمینال،این محوطه در سال ۱۳۱۰ شمسی به شماره ۶ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسید و از ارزش و اهمیت بی‌نظیری برخوردار است. شهرستان ۶۵ هزار نفری دره شهر واقع در ۱۳۵ کیلومتری جنوب شرقی شهر ایلام یکی از مناطق تاریخی و باستانی استان ایلام محسوب می‌شود. شهر تاریخی سیمره و پل تاریخی گاومیشان بزرگترین پل تاریخی غرب کشور در شهرستان دره‌شهر، نامزد ثبت در فهرست آثار جهانی هستند.

گورستان‌ چنار

یکی از مکان‌های تاریخی ایلام گورستان چنار نام دارد. این‌ گورستان‌ باستانی در ناحیه‌ چنارباش‌ ایلام واقع‌ شده‌ و به‌ هزار سال‌ قبل‌ از میلاد تعلق ‌دارد. در این‌ ناحیه‌، تعدادی گور كشف‌ شده كه‌ بنا به‌ رسم‌ آن‌ زمان‌، مردگان‌ آن‌ درون‌ خمره‌های كوچك‌ و بزرگ‌ دفن‌ شده‌ بودند و لوازم‌ و اشیا مرده‌ نیز كنار او داخل‌ خمره‌ قرار داشته‌ است‌.

گورستان‌ كان‌گنبد

گورستان‌ كان‌گنبد در ۳۰ كیلومتری جنوب‌ شرقی ایلام در دامنه‌ یكی از پشته‌های كوه‌شاه‌ نخجیر، از رشته‌های فرعی كبیركوه‌ واقع‌ شده‌ است‌. گورها عمدتا در بالا و دامنه‌ آن‌ مشاهده‌ می‌شوند.

تپه‌ وركبود

تپه‌ وركبود در نزدیك‌ رود كشكان‌ و در حدود ۲۰ كیلومتری شمال‌ غربی ایلام‌ قرار دارد. باستان‌شناسان‌ در گودال‌ قائمی كه‌ در این‌ تپه‌ حفر كرده‌اند، به‌ تعداد زیادی گور دست‌ یافته‌اند كه‌ تعدادی از آن‌ها با قلوه‌ سنگ‌های نامنظم‌ پوشیده‌ شده‌ بودند. قلوه‌ سنگ‌های بزرگی هم‌ در جوانب‌ گورها، برای استواری سقف‌ آنها چیده‌ شده‌ بودند. اشیاء فلزی به‌ دست‌ آمده‌ از این‌ تپه‌، از جنس‌ مفرغ‌ و آهن‌ هستند. تپه ورکبود جز مکان‌های تاریخی ایلام به شمار می‌رود.

آتشکده موشکان

آتشکده موشکان از مکان‌های تاریخی ایلام و  در فاصله ۳ کیلومتری شهر سرابله قرار دارد و مربوط به دوران ساسانیان است. این آتشکده از ملات ساروج و سنگ ساخته شده است که در طول زمان بر اثر حوادث مختلف تخریب گردیده است. در سال ۱۳۸۲ زیرزمین آتشکده مذکور توسط اداره کل میراث فرهنگی و گردشگری استان، با طاق‌های قوسی‌شکل بازسازی شده است.

آتشکده چهار طاقی

یکی دیگر از مکان‌های تاریخی ایلام چهارطاقی نام دارد. این اثر در شهرستان دره‌شهر و بر فراز یک تپه، به صورت چهارطاقی باقی مانده است. این بنا را در محل، طاق می‌گویند. بنای مذکور تماما با قلوه‌سنگ و گچ ساخته شده و مربوط به دوران ساسانی است.

آتشکده سیاه‌کل

بنای آتشکده مربوط به دوره ساسانیان است که در ۱۵ کیلومتری جنوب غربی روستای سرتنگ و در مسیر رودخانه خروشان کنگیر ایوان قرار دارد. این بنا یکی از سالم‌ترین آتشکده‌های دوران قبل از اسلام در استان است. بنای فوق روی چهارپایه ساخته شده و دارای گنبدی یک جداره است.

نقش‌برجسته گل‌گل ملکشاهی

نقش برجسته گل‌گل ملکشاهی مربوط به تمدن باستانی آشور بوده و در استان ایلام، کنار رودخانه گل‌گل ملکشاهی واقع شده است. این اثر در تاریخ ۶ دی ۱۳۵۵ با شماره ثبت ۱۴۱۸ به‌ عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

این اثر در ۸ کیلومتری شهر ارکواز و بر دیوار شرقی تنگه کوچکی که روستای گل‌گل در دهانه آن استقرار یافته، قرار دارد. این سنگ نوشته به خط میخی به زبان آشوری، روی نمای دیوار شرقی صخره‌ای بالاتر از روستای گل‌گل ملکشاهی به ابعاد ۹۰× ۱۳۵ سانتیمتر به شکل مستطیل به طور عمودی نقش شده و وسط آن پادشاه آشوری به صورت برجسته با شمشیر حمایل به ارتفاع ۱۳۵ سانتیمتر قرار دارد. روی تمامی سطح کتیبه، پس از صاف نمودن سطح آن به عمق سه سانتیمتر، به صورت برجسته‌کاری، پیکر پادشاه و خطوط میخی را کنده‌کاری کرده‌اند. سطرها به وسیله یک خط افقی از همدیگر متمایز شدهاند. ارتفاع نقش برجسته از سطح زمین ۲۷۰ سانتیمتر است. متن کتیبه از فتح ایلام و انقراض تمدن ایلام باستان به وسیله آشوری‌ها حکایت می‌کند.

سنگ‌نوشته تخت‌خان

سنگ‌نوشته تخت‌خان مربوط به دوره قاجار است و در شهرستان ایلام، بخش صالح‌آباد، روستای بانروشان واقع شده است. این اثر در تاریخ ۱۷ اسفند ۱۳۸۱ با شمارهٔ ثبت ۷۹۹۹ به‌ عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. سنگ‌نوشته تخت‌خان سر راه ایلام به صالح‌آباد در منطقه خوش آب و هوای بان روشان روی قطعه سنگی بزرگ نوشته شده است. شکل سنگ‌نوشته یک متوازی‌الاضلاع در ابعاد ۱۴۵×۱۹۰ سانتیمتر بوده که ابتدا آنرا حدود دو سانتیمتر به لحاظ فراهم نمودن یک سطح صاف و یکنواخت تراش داده و آنگاه با تراش دادن مجدد حروف و کلمات را برجسته نموده‌اند. خط کتیبه نستعلیق، و متن آن خلاصه‌ای از شجره‌نامه والیان و شرح برخی از خدمات عمرانی غلامرضاخان والی است که در سال ۱۳۲۵ ه.ق دستور نوشتن آنرا داد.

طاق شیرین و فرهاد

طاق شیرین و فرهاد مربوط به دوره ساسانی است و در شهرستان ایوان، بخش زرنه، روستای چهل زرعی، تنگ کوشک واقع شده است. اساس این بنا را طاقی سنگی با پلانی مربع تشکیل می‌دهد. اطلاق نام طاق به این بنا، اشاره به یک اتاقک نیمه زیرزمینی به طول ۳۲۰ سانتیمتر و عرض ۲۹۰ سانتیمتر و ارتفاع ۲۲۰ سانتیمتر از کف طاق دارد.

پل گاومیشان

پل گاومیشان یک پل باستانی مربوط به دوره ساسانیان است. این پل در فاصله ۳۰ کیومتری پل‌دختر در مرز بین دو استان لرستان و ایلام و روی رودخانه سیمره واقع شده است. در حالی که بیش از ۹۰ درصد سازه این پل در استان لرستان قرار دارد، این اثر در تاریخ ۳ اسفند ۱۳۷۷ با شمارهٔ ثبت ۲۲۲۲ به‌ عنوان یکی از آثار ملی ایران در محدوده استان ایلام به ثبت رسیده است. مردم شهرستان دره‌شهر معتقدند این پل در این شهرستان قرار دارد. این در حالی است که وب‌سایت رسمی میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری ایران موقعیت این پل را در شهرستان پل‌دختر اعلام می‌کند. اما این پل به دلیل قرار گرفتن در مرز دو استان لرستان و ایلام به عنوان یکی از جاذبه‌های گردشگری استان ایلام نیز معرفی شده است.

طول این پل که از بناهای دوره ساسانی است، حدود ۱۷۵ متر و عرض گذر سطح پل نزدیک به ۸ متر و ۲۰ سانتیمتر است و در حال حاضر دارای ۶ چشمه طاق است. پهنای پاتاق‌ها یا حدفاصل چشمه از ۵/۲ تا ۲۵ متر متغیر است. عرض چشمه اصلی این پل حدود ۳۳ متر و ۷۰ سانتیمتر و دهانه پل گاومیشان با بیش از ۵۰ متر عرض بزرگترین دهانه پل کشور است. هر چند که یکی از این دهانه‌ها بعد از عقب‌نشینی سپاه ایران در جریان حمله اعراب به ایران تخریب شد. مصالح اصلی آن را ملاط، آجر و سنگ تشکیل می‌دهند. معماری پاتاق‌ها به سبک معماری ساسانی است، اما در چشمه طاق‌ها آثار مرمت دوره‌های صفوی و قاجار دیده می‌شود.

آسیاب‌های آبی قدیمی‌

در محدوده‌ استان‌ ایلام‌، بقایای ده‌ها آسیاب‌ قدیمی مشهود است‌ كه‌ تعدادی از آنها در حال‌ حاضر نیز مورد بهره‌برداری قرار می‌گیرند. اهم‌ این‌ آسیاب‌های قدیمی و تاریخی عبارتند از: آسیاب‌های قبا، كاظم‌ بگه‌ تنوره‌ خان‌، كلای، چگاوزنه‌، یوسف‌، قبادبگ‌، باوی گمار، گریان‌، خندان‌ و آسیاب‌ نادریژ در مناطق‌ ایلام‌ و بانقلان‌، آسیاب‌های موسی، حلاج‌ آباد و چم‌آب‌ در منطقه‌ چم‌ آب‌ و آسیاب‌های دیزله‌، چم‌سارد، رحمان‌، چم‌بور، ملكشاهی، میراختیار، بولی‌ها، كوله‌، سرنی، میمه‌، گلان‌، شیخ‌ مكان‌ و سراب‌ كلان‌ در مناطق‌ چوار و صالح‌آباد، دره‌شهر، شیروان‌ و چرداول‌.

امامزاده سید صلاح‌الدین محمد

امامزاده سید صلاح‌الدین محمد امامزاده‌ای مربوط به سده ۷ و ۸ ه. ق است. این اثر در تاریخ ۱۷ اسفند ۱۳۸۱ با شماره ثبت ۷۹۷۵ به‌ عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. در اطراف حرم امامزاده سید صلاح‌الدین محمد، قبرستانی با قدمت زیاد وجود دارد که قبور اکثر اموات مردم این شهرستان در این قبرستان قرار دارند.

این امامزاده در جنوب شهر آبدانان، روی تپه‌ای مشرف بر قلعه باستانی پشت قلعه (از آثار باستانی دوره‌ی ساسانی) و بین دو رودخانه شور آب که از رشته کوه کبیر کوه سرچشمه می‌گیرد، واقع شده است. ساخت بنای اصلی این بقعه مربوط به قرون هفتم یا هشتم هجری در زمان سلجوقیان است و در سال ۱۳۷۲ با زیربنای ۵۰ متر مربع بازسازی شده است. بنای امامزاده سید صلاح‌الدین محمد براساس نقشه مستطیل شکل در جهت شمالی- جنوبی و به طول ۲۵/۱۳ متر و عرض ۷۰/۱۱ ساخته شده است و از دو قسمت اتاق ورودی و اتاق مقبره (گنبدخانه) تشکیل شده است. این بنا دارای گنبد دوپوش با گنبد مضرس (درچین) بیرونی و گنبد نیم کروی داخلی است. مصالح به کار برده شده در این بنا در قسمت‌های مختلف متفاوت است. در قسمت قدیمی بنا، بدنه با قلوه‌سنگ و گنبد بیرونی آن با آجر ساخته شده و پوشش خارجی بنا از گچ بوده است. قسمت الحاقی بنا نیز از مصالح امروزی مانند آجر، ماسه، سیمان و آهن ساخته شده است. در اطراف امامزاده قبرستانی وجود دارد که هم اکنون به عنوان قبرستان عمومی شهر آبدانان مورد استفاده قرار می‌گیرد. سنگ قبرهای قدیمی این قبرستان دارای نقوشی مانند بز کوهی، تفنگ، شانه، مهر، تسبیح، قلیان و ابریق هستند و حدود ۲۰۰ سال قدمت دارند .