برج پیر علمدار دامغان؛ شاهکار معماری آجری ایران

در یکی از محله‌های شهر دامغان به نام محله‌ی خور که در شرق این شهر قرار دارد و در خیابان ایستگاه راه آهن نزدیک به مسجد جامع و مدرسه‌ی حاج فتح‌علی بیگ (حوزه‌ی علمیه‌ی دامغان) بنایی تاریخی وجود دارد که یکی از نمونه‌های ارزشمند سده‌ی پنجم هجری قمری در ایران است.

بقعه‌ی پیر علمدار دامغان، برجی را در خود جای داده است که به جهت معماری، ویژگی‌های بارزی داشته و از همین روی مورد توجه محققان این عرصه قرار گرفته است. این برج از سری برج‌های مدور آجری کم‌خیز دارای گنبد مخروطی پیازی است که نزدیک به پنجاه عدد از این نوع برج‌ها در ایران زمین موجود است. برج پیر علمدار از جهت قدمت بعد از برج گنبد قابوس گرگان (ساخته شده به سال ۳۹۷ هجری قمری) دومین برج کهن ایران است.

پیرعلمدار کیست؟

این بنای تاریخی، آرامگاه ابی جعفر محمد بن ابراهیم، پدر یکی از فرمانروایان حکومت آل زیار در ناحیه‌ی قومس (سمنان و دامغان کنونی) به نام بختیار ملقب به ابوحرب است و با توجه به یکی از کتیبه‌های موجود در این قصر (ساختمان‌های دارای گنبد را در آن زمان قصر می‌نامیدند) بنا، به دستور بختیار بعد از وفات پدرش در سال ۴۱۷ هجری قمری و توسط حاجی حسین مشهور به بنای دامغانی ساخته شده است.

برج پیر علمدار

این برج، با ارتفاع ۱۳ متر دارای گنبدی با قطر داخلی ۴.۵ متر است و از جمله نخستین بناهایی است که در آن از نقش برجسته‌ی آجرچینی برای خارج کردن نمای ساختمان از رج‌های هم‌شکل و یکنواخت استفاده شده است.

بدنه‌ی استوار این برج، شامل دو بخش است:

بخش پایین که حدود نیمی از ارتفاع کلی برج را شامل می‌شود. آجرکاری ظریف، ساده و بدون بندکشی دارد و دروازه‌ی ورودی (واقع در جنوب غربی برج و رو به سوی مسجد و صحن) به همراه تزییناتش در این بخش جای گرفته است.

بخش فوقانی شامل هفت نوار تزیینات تسمه‌ای آجرتراش به همراه کتیبه‌ای زیبا زیر پیش‌آمدگی سطح بالای دیوار است که سبب شهرت گنبد گشته است. این پیش‌آمدگی سازه‌ای است که گنبد را نگه داشته است.

قسمت‌های دیگر بقعه‌ی پیر علمدار

یکی دیگر از جلوه‌های معماری زیبا و کهن ایرانی در این مجموعه، ورودی آرامگاه است که به صورت قاب مستطیل‌شکل طراحی شده است. این ورودی شامل سردر و تزییناتش چون حواشی، کتیبه و گچ‌بری‌های متناسب و ستون‌های پیل‌پا مانند می‌شود.

البته سابقاً این بقعه ایوانی مقرنس نیز داشته است که به جز قسمتی از کتیبه‌ی زیبای آن، اثری از آن باقی نمانده است.

بقعه‌ی پیر علمدار دامغان در پانزدهم دی ماه سال ۱۳۱۰ شمسی به شماره‌ی ثبت ۷۹ در بین آثار ملی ایران ثبت شد.

کتیبه‌های بقعه‌ی پیر علمدار دامغان

در این آرامگاه کهن، سه سری کتیبه وجود دارد که هر کدام برای علاقه‌مندان به تاریخ معماری حقایق بسیاری را در مورد طراحان و سازندگانشان بیان می‌کنند.

کتیبه‌ی بیرونی گنبد

کتیبه‌ای زیبا با خط کوفی مشبک ساده به عرض ۷۵ سانتی‌متر که دورتادور قسمت خارجی گنبد نصب شده و در آن از آجر برش داده شده در زمینه‌ی گچی استفاده شده است و در واقع نگین نمای ساختمان برج است. این کتیبه همان کتیبه‌ای است که در آن سال ساخت، مشخصات سازنده، کسی که دستور ساخت داده به همراه مشخصات فرد مدفون در این مکان، ذکر شده است.

کتیبه‌ی داخلی گنبد

کتیبه‌ای با خط کوفی مشبک از نوع محشی (دارای حاشیه) گره‌دار به عرض ۸۰ سانتی‌متر که بر دیواره‌ی داخلی بنا و در حدود بالای در نصب شده و از نوع نقاشی روی زمینه‌ی گچی است و آیاتی از قرآن مجید در آن به زیبایی مشخص است.

خط کوفی محشی گره‌دار، یکی از انواع پیچیده و درهم‌بافته‌ی خط کوفی است که در حروف عمودی خود مثل الف و لام گره‌چینی‌هایی حیرت‌آور دارد.

کتیبه‌ی سردر

یک سطر کتیبه با خط کوفی ساده از نوع گچ‌بری با آیه‌ی شریفه‌ی بسم الله که بالای سردر در ورودی بقعه نصب شده است.